Καταλύτης για την επιβολή σύγχρονου καθεστώτος νεοφεουδαλισμού και πεονίας η ελληνική κρίση

Του Michael Hudson

O «ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ» γίνεται καλύτερα κατανοητός ως ένα σύστημα με μια σειρά από στάδια. Ο βιομηχανικός καπιταλισμός παραχώρησε τη θέση του στον χρηματοοικονομικό καπιταλισμό, ο οποίος εξελίχθηκε από τον καπιταλισμό των συνταξιοδοτικών ταμείων της δεκαετίας του 'Α50 και τον αμερικανικό νομισματικό ιμπεριαλισμό από το 1971 όταν το πλαστό δολάριο (που δημιουργήθηκε κυρίως για τη χρηματοδότηση των παγκόσμιων στρατιωτικών δαπανών των ΗΠΑ) έγινε η παγκόσμια νομισματική βάση. Το πλαστό πιστωτικό δολάριο κατέστησε εφικτή τη δημιουργία της οικονομίας «φούσκας» μετά το 1980 και το υποσκήνιό του, τον καπιταλισμό-καζίνο. Αυτά τα οικονομικά ραδιενεργά στάδια παρακμής οδήγησαν στον αποπληθωρισμό του χρέους μετά το 2008 και κατέληξαν τελικά στη διαμόρφωση ενός καθεστώτος πεονίας και στη λιτότητα της νεο-δουλοπαροικίας.

Η τελική έκβαση του δυτικού καπιταλισμού είναι μια νεο-ραντιέρικη oικονομία – το είδος της οικονομίας που επεδίωξε να ανατρέψει ο βιομηχανικός καπιταλισμός και στην οποία αντιτάχθηκαν οι κλασικοί οικονομολόγοι κατά τη διάρκεια της προοδευτικής εποχής από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Μια χρηματοοικονομική τάξη έχει σφετεριστεί τον ρόλο που συνήθιζαν να εκτελούν οι γαιοκτήμονες. Σήμερα, η οικονομική πρόσοδος αμείβεται ως επί το πλείστον με τόκους. Αυτή η «απατεωνιά» διακόπτει την κυκλική ροή μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης, προκαλώντας οικονομική συρρίκνωση, μια δυναμική που είναι το άκρως αντίθετο της αρχικής ώθησης του βιομηχανικού καπιταλισμού. Το «θαύμα του ανατοκισμού», που ενισχύεται τώρα με τη δημιουργία πλαστής πίστωσης, κανιβαλίζει το βιομηχανικό κεφάλαιο καθώς και τις απολαβές των εργαζομένων.

«Ολιγαρχικό» κεφάλαιο

Ιστορικά, ο βιομηχανικός καπιταλισμός ήταν πολιτικά υπέρ της δημοκρατικής κοινοβουλευτικής μεταρρύθμισης, επειδή αυτός ήταν ο μόνος τρόπος για να σπάσει ο ασφυκτικός κλοιός των γαιοκτημόνων στα εθνικά φορολογικά συστήματα. Αλλά το χρηματιστικό κεφάλαιο σήμερα είναι εγγενώς ολιγαρχικό. Επιδιώκει να περάσει υπό τον έλεγχό του το κράτος, προκειμένου να εξυπηρετηθούν οικονομικά ο τραπεζικός και ο χρηματοοικονομικός τομέας και οι μεγάλοι πελάτες του: ο κτηματομεσιτικός τομέας και τα μονοπώλια. Αυτός είναι ο λόγος που οι χρηματοοικονομικοί «τεχνοκράτες» (διαμεσολαβητές και υπηρέτες του χρηματιστικού κεφαλαίου) επιβλήθηκαν στην Ελλάδα και την Ιταλία.

Χρηματιστικός καπιταλισμός

Αυτό που είναι τόσο εντυπωσιακό σχετικά με τις πρόσφατες συζητήσεις για το μέλλον του καπιταλισμού είναι η σύγχυση γύρω από το είδος του καπιταλισμού για το οποίο γίνεται η συζήτηση. Όταν μιλάνε για καπιταλισμό, οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν στο μυαλό τις υλικές επενδύσεις του βιομηχανικού καπιταλισμού σε εργοστάσια και εξοπλισμό, που απασχολούν εργαζομένους για την παραγωγή ενός προϊόντος με στόχο το κέρδος. Αλλά ο δυτικός κόσμος βρίσκεται τώρα σε καθεστώς οικονομικής λιτότητας, σε πορεία συρρίκνωσης της απασχόλησης και μείωσης της χωρητικότητας. Οι εταιρίες χρησιμοποιούν τις ταμειακές ροές τους και προβαίνουν σε δανεισμό κυρίως για την επαναγορά μετοχών, για την ιδιωτικοποίηση της δημόσιας περιουσίας μέσω μόχλευσης και για την εξαγορά περιουσιακών στοιχείων που βρίσκονται ήδη σε ισχύ. Οι τράπεζες δανείζουν κατά κύριο λόγο σε άλλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, όχι προς τους επενδυτές ή τους καταναλωτές, και το μεγαλύτερο μέρος της πιστωτικής επέκτασης προορίζεται για κερδοσκοπικές δραστηριότητες σε συνάλλαγμα και αρμπιτράζ επιτοκίων.

Ο βιομηχανικός καπιταλισμός έχει εξελιχθεί σε έναν χρηματιστικό καπιταλισμό με τρόπους  που ήταν αδύνατον να φανταστεί κανείς πριν από έναν αιώνα. Τα οικονομικά κέρδη έχουν περιοριστεί στον χρηματοοικονομικό, ασφαλιστικό και κτηματομεσιτικό τομέα, που κυριαρχείται από το μεγάλο κεφάλαιο της χρηματαγοράς. Αλλά και ο ίδιος ο χρηματιστικός καπιταλισμός κατέληξε να είναι δημιουργία παραφυάδων: καπιταλισμός συνταξιοδοτικών ταμείων, οικονομία «φούσκας», αποπληθωρισμός χρέους, λιτότητα. Οι δε σημερινές τάσεις φαίνεται να οδηγούν σε ένα πιθανώς τελικό στάδιο υπερχρέωσης και νεοφεουδαλισμού.

Αυτό που είναι ήδη ξεκάθαρο είναι ότι, αντί μιας υποσχόμενης οικονομίας αφθονίας, η οικονομική πολιτική σήμερα, από τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη έως τις πρώην σοβιετικές χώρες, έχει να κάνει με τη λιτότητα. Σε μια οικονομία «φούσκα», τα περισσότερα κέρδη προέρχονται όχι από βιομηχανικές επενδύσεις αλλά μέσω δανεισμού για την αγορά περιουσιακών στοιχείων, η αξία των οποίων διογκώθηκε από την τραπεζική πίστωση. Η μετατόπιση της εστίασης από τα βιομηχανικά κέρδη στα κέρδη κεφαλαίου μέσω μόχλευσης πήρε κυρίως τη μορφή αποκόμισης κερδών από τις τιμές στην κτηματομεσιτική αγορά και υψηλότερη κεφαλαιοποίηση για μετοχές και ομόλογα που αντικατοπτρίζουν την πτώση των επιτοκίων. Η αξία των ακινήτων εκτινάχθηκε στα ύψη για κάποιο διάστημα, αλλά οι αυξήσεις των τιμών αντιστράφηκαν μετά την κρίση του 2008, αφήνοντας πίσω έναν τεράστιο όγκο αρνητικού ενεργητικού. Αυτή η εξέλιξη είχε ως αποτέλεσμα να σημειωθεί μεγάλη πτώση στους ισολογισμούς των τραπεζών και των ασφαλιστικών εταιριών, τα δάνεια των οποίων χτύπησαν «κόκκινο».

Αποπληθωρισμός και κατασχέσεις

Η ώρα των κατασχέσεων έχει φτάσει: υπερχρεωμένοι πληθυσμοί, βιομηχανικές επιχειρήσεις υπό «χρηματιστικοποίηση», πόλεις, πολιτείες και ολόκληρες εθνικές κυβερνήσεις από την Ιρλανδία έως την Ελλάδα οδηγούνται σε καθεστώς πεονίας. Ακόμη και ο τραπεζικός τομέας ανακαλύπτει ότι λειτουργεί με αρνητικό ενεργητικό. Επιχειρήσεις και τοπικότητες ισχυρίζονται ότι αντιμετωπίζουν χρεοκοπία αν δεν πετσοκόψουν τις συντάξεις, τα σημερινά επίπεδα μισθών και τις δεσμεύσεις τους προς τα εθνικά συστήματα υγείας. Αυτό είναι το πρόσωπο του αποπληθωρισμού του χρέους.

Αντί να υποστούν μια απλή προσωρινή απόκλιση από μια υποκείμενη θετική τάση ανάπτυξης –μια «κυκλική ύφεση» εξαιτίας της έλλειψης «ρευστότητας»– οι δυτικές οικονομίες έχουν εισέλθει σε μια μοιραία φάσης αλλαγής. Η εξυπηρέτηση του χρέους υπερβαίνει το οικονομικό πλεόνασμα, με αποτέλεσμα να οδηγούμεθα σε οικονομική συρρίκνωση. Το πρόβλημα είναι η αφερεγγυότητα – ένα υπερδιογκωμένο χρέος, το οποίο αυξάνεται αυτόνομα εξαιτίας της δικής του δυναμικής («το θαύμα του ανατοκισμού» συν η ηλεκτρονική δημιουργία νέα τραπεζικής πίστωσης). Η πίστη ότι οι «αυτόματοι σταθεροποιητές» θα διορθώσουν το πρόβλημα είναι πρόσχημα για την αποτροπή της εφαρμογής δημόσιων πολιτικών που θα χαλιναγωγήσουν τις τράπεζες από τον υπερβολικό δανεισμό και την κερδοσκοπία.

Η διαγραφή χρέους

Η λύση είναι η διαγραφή του χρέους. Αυτός ήταν ο τρόπος με τον οποίον αποκαθίστατο η ισορροπία και η ανανέωση της ανάπτυξης από το 2500 π.Χ. μέχρι το 500 π.Χ. Είναι ο τρόπος που ενέργησε ο Σόλων για την απαγόρευση της πεονίας στην Αθήνα, ανοίγοντας τον δρόμο για τη δημοκρατική απογείωση. Είναι επίσης ο τρόπος με τον οποίο επεδίωξαν αργότερα οι βασιλιάδες της Σπάρτης, 'Αγης και Κλεομένης, να αντιστρέψουν τη χρηματοοικονομική πόλωση μεταξύ πιστωτών και οφειλετών. Στον ιουδαϊσμό, το Ιωβηλαίο Έτος ήταν η αποκατάσταση της κοινωνικής ισορροπίας. Σε πιο σύγχρονες εποχές, το οικονομικό θαύμα της Γερμανίας πυροδοτήθηκε από τη νομισματική μεταρρύθμιση των συμμάχων (1947) και την ακύρωση του χρέους.

Το μεγάλο  παραμύθι της εποχής μας είναι ότι όλα τα χρέη μπορούν να αποπληρωθούν – αρκεί να μπορούν να υποβληθούν οι χώρες σε καθεστώς λιτότητας, να αποδεχθούν την εξαθλίωση του εργατικού τους δυναμικού, να κλείσει ένα μέρος της βιομηχανίας και να επιτραπεί στις τράπεζες να κάνουν κατάσχεση των περιουσιακών στοιχείων των βιομηχανιών. Και αφού φτάσαμε ως εδώ, ας πετσοκόψουμε και τις ασφαλιστικές συντάξεις, την ιατρική περίθαλψη και τις δαπάνες σε όλους τους τομείς. Αυτός είναι καθαρός ταξικός πόλεμος που διεξάγει το χρηματιστικό κεφάλαιο ενάντια της υπόλοιπης οικονομίας. Το χρηματιστικό κεφάλαιο στραγγαλίζει ακόμη και τη βιομηχανική οικονομία.

Αποτελεί πολιτική δημοκρατική προσβολή να επιδιώκεται μια «λύση» στο πρόβλημα του χρέους που προσφέρει πλεονεκτήματα στις τράπεζες ενώ οι οικονομίες καταρρέουν και οι πολίτες οδηγούνται στην ανεργία και την κοινωνική εξαθλίωση. Οι νεοφιλελεύθεροι προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν τη χρηματοοικονομική κρίση  ως μια ευκαιρία για να αρπάξουν κι άλλα προνόμια. Καταρχήν, θέλουν να εγκαταλειφθεί η προοδευτική φορολογία και να αντικατασταθεί από έναν ενιαίο φόρο, που μάλιστα δεν θα συμπεριλαμβάνει κεφαλαιακά κέρδη και άλλα παρασιτικά εισοδήματα. Αυτή η πολιτική ολοκληρώνεται με την εκποίηση περιουσιακών στοιχείων του Δημοσίου για τους πελάτες των τραπεζών. Έτσι, οι τράπεζες θα πρέπει να έχουν ακόμη περισσότερες επιδοτήσεις για να συνεχίσουν να λειτουργούν επειδή το βάρος των κακών δανείων αφάνισε τα αποθέματά τους. Αυτού του είδους οι λύσεις, εκτός από αποπληθωρισμό του χρέους, θα αποφέρουν δημοσιονομικό αποπληθωρισμό.

Ο αγώνας που διεξάγεται σήμερα έχει να κάνει με το ποιος θα ελέγχει το κράτος. Σε πολιτικό επίπεδο, ο αγώνας είναι μεταξύ της οικονομικής δημοκρατίας και της χρηματιστικής ολιγαρχίας. Αυτός είναι ο αγώνας που ξεκίνησαν οι κλασικοί οικονομολόγοι από τον 19ο αιώνα με στόχο τη δημιουργία μια πιο δίκαιης κοινωνίας και την κατάργηση του «ψεύτικου» και περιττού κόστους παραγωγής των ραντιέρηδων. Σήμερα ο νεοφιλελευθερισμός είναι ακριβώς το αντίθετο: προσπαθεί να φορτώσει τις οικονομίες με επιτόκια χρέους πέρα από την ικανότητά τους να πληρώσουν, και στη συνέχεια απαιτεί την ιδιωτικοποίηση των δημόσιων υποδομών για τη δημιουργία μονοπωλίων που θα χρησιμεύσουν ως επιπλέον μέσο για την απόσπαση προσόδου.

Αυτό είναι που απαιτεί η τρόικα από την Ελλάδα.  Η κρίση χρησιμοποιείται για να δούνε πόσο χαμηλά μπορεί το χρηματιστικό κεφάλαιο να συρρικνώσει τους μισθούς και να ιδιωτικοποιήσει τον δημόσιο τομέα. Η όλη αυτή κατάσταση απειλεί να επιβάλει μια νέα εποχή πεονίας και νεοφεουδαλισμού.

Ο Michael Hudson είναι διακεκριμένος καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο του Μιζούρι στο Κάνσας και ανώτατος μελετητής στο Ινστιτούτο Οικονομικών Levy του Πανεπιστημιακού Κολεγίου Bard στη Νέα Υόρκη. Είναι πρώην χρηματοοικονομικός αναλυτής της Γουώλ Στρητ  και έχει δημοσιεύσει πολλά σημαντικά βιβλία και εκατοντάδες άρθρα. Το cover story του Michael Hudson στο περιοδικό Harper's τον Απρίλη του 2006, με τίτλο «The $4.7 Trillion Pyramid: Why Social Security Won'Αt Be Enough to Save Wall Street» συνέβαλε στο να ηττηθεί η προσπάθεια της κυβέρνησης Μπους να ιδιωτικοποιήσει το ασφαλιστικό σύστημα των ΗΠΑ.