Το κράτος και ο νέος ηγεμόνας ΙΙ

Πριν από έναν αιώνα, ο Ρόμπερτ Μίχελς μιλούσε για τον «σιδερένιο κανόνα της ολιγαρχίας» εντός των αριστερών κομμάτων. Η διαδρομή του 20ου αιώνα μάλλον τον επιβεβαίωσε. Μπορούμε, σήμερα, να τον διαψεύσουμε;

Του Δημήτρη Μπελαντή

Η στρατηγική της φθοράς, όπως άλλωστε κάθε στρατηγική, συναρτάται με ορισμένους όρους, οι οποίοι, μόνο αυτοί, την καθιστούν εφικτή και λυσιτελή. Μωρία θα ήταν να θέλει κανείς  να την εφαρμόζει υπό οποιεσδήποτε συνθήκες.

Καρλ Κάουτσκυ, 1910

Ο εχθρός μας αφήνει να φθαρούμε παρά να τον φθείρουμε

Ρόζα Λούξεμπουργκ, 1910

Η πορεία της Αριστεράς προς την κυβερνητική εξουσία, ιδίως μάλιστα σε μια περίοδο οξείας κοινωνικής κρίσης, θέτει επιτακτικά προς επίλυση το πρόβλημα της ηγεμονίας. Οι κοινωνίες του αναπτυγμένου καπιταλισμού, όπου η εξουσία οργανώνεται με έναν τρόπο κεκαλυμμένο, ζελατινώδη και πολυεστιακό, έχουν δείξει μια αξιοσημείωτη αντοχή στις προκλήσεις της Αριστεράς και του εργατικού κινήματος. Όπως είχε επισημάνει και ο Βάλτερ Μπένγιαμιν στον καιρό του, η αναπόληση των ευκαιριών του παρελθόντος είναι κατά κανόνα η οδυνηρή ανάμνηση των ιστορικών ηττών μας. Ένα σημαντικό εμπόδιο στην ανάπτυξη των προηγουμένων επιθέσεων της Αριστεράς ήταν η κατάσταση της «κοινωνίας των πολιτών» στη Δύση.

1. «Κοινωνία πολιτών» και αντιηγεμονία

Σύμφωνα με ένα παραδοσιακό εννοιολογικό σχήμα, η κοινωνία των πολιτών (προερχόμενη αρχικά από την «ιδιωτική αστική κοινωνία» στον Χέγκελ και στον Μαρξ - την  αστική οικονομική σφαίρα) είναι ένα πλέγμα «ιδιωτικών θεσμών», οι οποίοι, παρ’όλα αυτά, συγκροτούν μια μη κρατική δημόσια σφαίρα. Η «κοινωνία των πολιτών» είναι, παραδόξως, ταυτόχρονα η πηγή της ελευθερίας και της κυριαρχίας. Είναι η πηγή της ελευθερίας, στον βαθμό που αναπτύσσονται εντός της λόγοι (discources) και δράσεις πέραν του επίσημου κρατικού λόγου. Αλλά είναι και η πηγή της κυριαρχίας, στον βαθμό που η σύγχρονη συγκρότησή της (ιδίως τα Μ.Μ.Ε., το σχολείο, η οικογένεια, η λογική του εμπορεύματος, θα προσθέταμε σήμερα  το Διαδίκτυο, κ.ά.) καθορίζεται από τα κυρίαρχα ταξικά συμφέροντα. Η συνέχεια αυτής της αντίληψης - της υιοθετημένης συχνά από την αριστερή σοσιαλδημοκρατία και τον δεξιό ευρωκομμουνισμό στις δεκαετίες του 1970 και 1980- μας «αφηγείται» ότι το αστικό κράτος είναι «ανοιχτό» στην κοινωνική αλλαγή. Το κράτος είναι ένας «ουδέτερος» γραφειοκρατικός και κατασταλτικός μηχανισμός, δώρο σε όποιον κερδίσει τη μάχη στην κοινωνία των πολιτών.

Η λογική αυτή έχει δύο βασικά μειονεκτήματα. Κατά πρώτον, δεν εξηγεί ικανοποιητικά για ποιο λόγο η «κοινωνία των πολιτών» αντιστέκεται τόσο πεισματικά στη ριζική κοινωνική αλλαγή και απαλλοτριώνει συχνά  τους «απαλλοτριωτές» της, αν και αυτοί είναι δυνάμει πλειοψηφικοί. Κατά δεύτερον, δεν μας λέει πολλά πράγματα για την σχέση της ηγεμονίας με την κυριαρχία. Διερευνώντας τις αντιφάσεις του Γκράμσι, μπορούμε να βρούμε ψήγματα μιας διαίσθησης, σύμφωνα με την οποία η ηγεμονία (με την έννοια του ελέγχου της συναίνεσης) συνδέεται αναπόσπαστα με τον καταναγκασμό/βία, στα πλαίσια μιας διευρυμένης ταξικής κυριαρχίας (μιας «ηγεμονικής κρατικής διεύθυνσης» με την ευρύτερη έννοια), προϋποθέτει πάντοτε  την, έστω και λανθάνουσα, δυνάμενη-να-ασκηθεί φυσική βία  (βλ. Π.Άντερσον, Οι αντινομίες του Αντόνιο Γκράμσι). Παρά το γεγονός ότι η ηγεμονία διαχέεται κατά ένα μέρος και σε «μη στενά  κρατικούς» τόπους (στην ίδια την καπιταλιστική παραγωγή), ουσιαστικά δεν μπορεί να γίνει λόγος για την κατάκτησή της χωρίς να δεχθούμε την ενότητα της κρατικής εξουσίας και της αναπαραγωγής της, χωρίς να το βάλουμε αυτό ως προαπαιτούμενο.       

Μπορούμε, λοιπόν, να αναπτύξουμε από σήμερα ένα δικό μας ηγεμονικό σχέδιο;  Εν μέρει ναι και εν μέρει όχι. Με βάση την θεμελιώδη διάκριση Ιδεολογικών Μηχανισμών του Κράτους και Καταναγκαστικού Μηχανισμού του Κράτους του Λ. Αλτουσέρ (1967), η εφαρμογή ενός μακρόχρονου πολέμου θέσεων θα αφορά περισσότερο τους ΙΜΚ – ή πάντως τους μηχανισμούς που έχουν και έντονη ιδεολογική διάσταση. Κι αυτό γιατί μόνον εκεί οι μάζες είναι παρούσες ως δρώντα υποκείμενα, δεν είναι «στρατοπεδευμένες» ή εγκλεισμένες βιοπολιτικά. Στους κατασταλτικούς μηχανισμούς η βασική δράση μπορεί να είναι μόνο το σαμποτάζ και η «αποκάλυψη»  της  αποκλείουσας νομιμότητας. Θα αφορά, βεβαίως, και την κοινοβουλευτική και κυβερνητική  συμπύκνωση των κρατικών μηχανισμών. Όμως, αυτή η διαρκής πολιτική και ιδεολογική πάλη ως κατάκτηση θέσεων, ως αλλαγή των κοινωνικών συσχετισμών, ως μετάθεση της νομιμότητας και ως αποδυνάμωση των αστικών εξουσιαστικών θέσεων/σχέσεων (π.χ. του καταμερισμού διανοητικής και χειρωνακτικής εργασίας, του «φυσικού» επιχειρηματικού δικαιώματος,  της «αντιπροσώπευσης» κλπ) θα έχει ένα όριο. Χωρίς την αμφισβήτηση της συνολικής ενότητας της κρατικής εξουσίας  (την περίοδο αποφασιστικών  «ρήξεων»), δεν μπορείς ούτε να αποκολλήσεις γρανάζια/μηχανισμούς από το αστικό κράτος, ούτε να κατακτήσεις μόνιμα αντιεξουσίες έναντι αυτού, ούτε να διαρρήξεις την θεσμική υλικότητα του αστικού κράτους, που διατηρεί το προνόμιο να μεταφέρει  τον πυρήνα του στον ασφαλέστερο δυνατό «τόπο» (όμοια με τους αστούς και τις ελβετικές τράπεζες).  Μπορείς να ασκήσεις αντιηγεμονία υπό την αναβλητική αίρεση της πλήρους κατάκτησης της εξουσίας, της έναρξης της διαδικασίας  επαναστατικοποίησης του κράτους.  Ιδίως, μάλιστα, όταν έχεις απέναντί σου ένα αστικό κράτος έκτακτης ανάγκης, κάθε ηγεμονική κίνηση θα βλέπει αναγκαστικά και προς τον πολύμορφο πόλεμο κινήσεων, θα παίζει με την φωτιά. Και αυτή η «φωτιά» λέγεται «αυταρχική εκτροπή», με τη μια ή την άλλη μορφή: ανάδυση της  κρατικής βίας και του ζόφου, επιβολή της εθνικής και διεθνούς οικονομικής βίας. Ή, αντίθετα, έκφραση πολιτική της πλειοψηφικής κοινωνικής βούλησης, οργάνωση μιας αντισυστημικής «έκτακτης ανάγκης», μιας ριζοσπαστικής δημοκρατίας.

2. Το αριστερό  κόμμα ως «είδωλο» του κράτους

Σε αυτές τις συνθήκες, έχει μεγάλη σημασία πώς δομείται το αριστερό αντιηγεμονικό κόμμα. Είναι ένα κόμμα οργανικά συνδεδεμένο με το εργατικό κίνημα, τα ριζοσπαστικά κοινωνικά κινήματα και την αυτονομία τους, ή δρα ετερόνομα προς αυτά; Επιδιώκει να «αντιπροσωπεύσει» το κράτος στα κινήματα ή τα κινήματα σε ρήξη με το υπαρκτό κράτος; Είναι βασικά με τα όρια της νομιμότητας; Επιδιώκει να γίνει «όχημα» των ριζοσπαστικών κοινωνικών πρακτικών ή να γίνει το «είδωλο» του υπαρκτού κράτους; Είδωλο, είτε με την έννοια ενός γραφειοκρατικού μεταλενινιστικού κόμματος τύπου ΚΚΕ (δηλαδή το κόμμα ως έμβρυο ή ως κατάλοιπο  μιας εξουσίας «σταλινικού τύπου»), είτε με την έννοια μιας αντιπροσώπευσης παλαιοσοσιαλδημοκρατικού τύπου, που συνιστά έναν ορισμένο κίνδυνο για τον ΣΥΡΙΖΑ  (η κυβέρνηση κυβερνά ως συνέχεια του κράτους, η κοινοβουλευτική ομάδα μεσολαβεί, το κόμμα «ελέγχει» και «διαβιβάζει», εφαρμόζει και απορροφά, «μπλοκάρει» το κίνημα αλλά και το πείθει). Με λίγα λόγια, ποιος είναι ο «κυρίαρχος» με την σμιτιανή έννοια, όταν η Αριστερά παίρνει την διακυβέρνηση;

Πριν από έναν αιώνα, ο Ρόμπερτ Μίχελς μιλούσε για τον «σιδερένιο κανόνα της ολιγαρχίας» εντός των αριστερών (τότε μαρξιστικών σοσιαλδημοκρατικών) κομμάτων. Η διαδρομή του 20ου αιώνα μάλλον τον επιβεβαίωσε.  Μπορούμε, σήμερα, να τον διαψεύσουμε;

Δημήτρης Μπελαντής

REDNotebook

18 Οκτωβρίου 2012 - 1:22 pm | Δημήτρης Μπελαντής